امام موسی بن جعفر علیه‌السلام در 25 ذی‌الحجه ۱۲۷ق یا ۷ صفر ۱۲۸ق هنگامی که امام صادق علیه‌السلام و همسرش حمیده از حج بازمی‌گشتند، در منطقه ابواء به دنیا آمد ولادت او را در سال ۱۲۹ق و در مدینه نیز گفته‌اند در تقویم جمهوری اسلامی ایران، ولادت امام هفتم در ۲۰ ذی‌الحجه ثبت شده است برخی منابع از علاقه فراوان امام صادق علیه‌السلام به او خبر داده‌اند بنا بر روایت احمد برقی، امام صادق علیه‌السلام پس از ولادت فرزندش موسی، سه روز مردم را اِطعام کرد.
نسب موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب با چهار واسطه به امام علی علیه‌السلام می‌رسد. پدر او امام صادق علیه‌السلام و مادرش حمیده بربریه است. کنیه او را ابوابراهیم، ابوالحسن اول، ابوالحسن ماضی و ابوعلی گفته‌اند. وی را به دلیل کنترل خشم خود در برابر بدرفتاری دیگران، کاظم و به سبب عبادتِ بسیار، عبد صالح لقب داده‌اند (بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹) باب الحوائج نیز از القاب اوست و مردم مدینه او را زَیْنُ المُجتَهدین (زینت تلاش‌گران) می‌نامیدند (مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۵-236).
موسی بن جعفر علیه السلام در دوران انتقال قدرت از امویان به عباسیان به دنیا آمد. در چهار سالگی وی، نخستین خلیفه عباسی به حکومت رسید. از زندگی امام کاظم علیه‌السلام تا پیش از امامت وی، اطلاعات چندانی در دست نیست، جز چند گفتگوی علمی در زمان کودکی از جمله گفتگو با ابوحنیفه و عالمان ادیان دیگر (مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص۲۴۴-۲۴۵ و 247) که در مدینه رخ داده است.
بر پایه روایتی که در مناقب آمده، وی به صورت ناشناس وارد یکی از روستاهای شام شده و در آنجا با راهبی گفتگو کرده که به مسلمان شدن او و همراهانش انجامیده است. همچنین گزارش‌هایی از سفرهای امام به مکه برای حج یا عمره وجود دارد (ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص311-۳۱۳). چند بار نیز امام از سوی خلفای عباسی به بغداد احضار شده است. جز این موارد، امام بیشتر عمر خود را در مدینه گذرانده است.
همسر و فرزندان امام کاظم علیه السلام
تعداد همسران امام کاظم علیه‌السلام روشن نیست. نخستین آنها، نجمه، مادر امام رضاعلیه السلام است (شوشتری، رساله فی تواریخ النبی و الآل، ص۷۵). از تعداد فرزندان او نیز در منابع تاریخی گزارش‌های متفاوتی آمده است. به گزارش شیخ مفید، او ۳۷ فرزند (۱۸ پسر و ۱۹ دختر) داشته است. امام رضا علیه‌السلام، إبراهیم، شاهچراغ، حمزه، إسحاق از جمله پسران و فاطمه معصومه و حکیمه از جمله دختران او هستند (مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۴). نوادگان امام کاظم علیه‌السلام به سادات موسوی شهرت دارند (سمعانی، الانساب، ج۱۲، ص۴۷۸).
دوران امامت امام کاظم علیه السلام
موسی بن جعفر علیه‌السلام، پس از شهادت امام صادق علیه‌السلام در سال ۱۴۸ق در ۲۰ سالگی به امامت رسید (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۳۸۵). دوران امامت او با خلافت چهار تن از خلفای عباسی هم‌‌زمان بود (طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۶). حدود ۱۰ سال از امامت او در خلافت منصور (حکومت۱۳۶-۱۵۸ق)، ۱۱ سال در خلافت مهدی عباسی (حکومت۱۵۸-۱۶۹ق)، یک سال در خلافت هادی عباسی (حکومت۱۶۹-۱۷۰ق) و ۱۳ سال در خلافت هارون (حکومت۱۷۰-۱۹۳ق) سپری شد (پیشوایی، سیره پیشوایان، ص۴۱۳). مدت امامت موسی بن جعفر علیه‌السلام ۳۵ سال بود و با شهادت او در سال ۱۸۳ق امامت به فرزندش، امام رضا علیه‌السلام منتقل شد (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۳۷۹-۳۸۴).
فعالیت علمی امام کاظم علیه السلام
روایات
امام کاظم علیه‌السلام فرمود: «هرکه دنیادوست شود، ترس آخرت از قلبش رخت بربندد، اگر به بنده‌ای علمی عطا شد و او محبتش به دنیا افزون گشت، از خدا دورتر می‌شود و خشم الهی بر او بیشتر خواهد شد» (ابن شعبه، تحف العقول، ص۳۹۹).
احادیث فراوانی از امام کاظم علیه‌السلام در منابع حدیثی شیعه روایت شده است؛ این روایات بیشتر در موضوعات کلامی چون توحید (کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۴۱)، بداء (همان، ص148-149) و ایمان (همان، ص38-39) و نیز موضوعات اخلاقی است (قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۱۹۰-۲۷۸، ۲۹۷-۳۰۷). همچنین مناجات‌هایی از جمله دعای جوشن صغیر از ایشان نقل شده است. در اسناد این روایات از او با تعابیری چون الکاظم، ابی‌الحسن، ابی‌الحسن الاول، ابی‌الحسن الماضی، العالم (کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۴۹) و العبد الصالح یاد شده است. عزیزالله عطاردی ۳۱۳۴ حدیث از او در مُسْنَدُ الامام الکاظم گردآورده است (عطاردی، مسند امام الکاظم، ج۱، مقدمه). ابوعمران مروزی از عالمان اهل‌سنت نیز شماری از احادیث امام هفتم شیعیان را در مسند الامام موسی بن جعفر آورده است (مروزی، مسندالاامام موسی بن جعفر علیه‌السلام، ص۱۸۷-۲۳۲).
مناظر‌ه‌ها و گفتگوها
مناظرات و گفتگوهایی از امام کاظم علیه‌السلام با برخی از خلفای عباسی (کلینی، الکافی، ج۶، ص۴۰۶) دانشمندان یهودی (مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص۲۴۴-۲۴۵) و مسیحی (ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص۳۱۱-۳۱۲) ابوحنیفه (کلینی، الکافی، ج۳، ص۲۹۷) و دیگران گزارش شده است. باقر شریف قرشی هشت گفتگو از امام کاظم علیه‌السلام، تحت عنوان مناظرات آن حضرت گرد آورده است (قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۱، ص۲۷۸-۲۹۴). امام کاظم علیه‌السلام با مهدی عباسی مناظره‌هایی درباره فدک و نیز حرمت خمر در قرآن انجام داده است (کلینی، الکافی، ج۶، ص۴۰۶). با هارون عباسی نیز مناظراتی داشته است. از آنجا که هارون می‌خواست خویشاوندی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم با خود را نزدیک‌تر از نسبت او با موسی بن جعفر نشان دهد، امام کاظم علیه‌السلام در حضور هارون به نزدیک‌تر بودنِ انتساب خویش به پیامبر تصریح کرد (صدوق، عيون أخبار الرضا، ج۱، ص۸۴-۸۵). گفتگوهای موسی بن جعفر با عالمان ادیان دیگر نیز معمولاً در پاسخ به پرسش‌های آنان صورت گرفته که در پایان به گرویدن آنان به اسلام انجامیده است (مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص۲۴۴-۲۴۵).
سیره عبادی
بر اساس منابع شیعه و سنی، امام کاظم علیه‌السلام بسیار اهل عبادت بود؛ به همین دلیل برای او از لقب عبد صالح استفاده می‌شود (بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹). بر پایه برخی گزارش‌ها امام کاظم علیه‌السلام آن قدر عبادت می‌کرد که زندان‌بانان او نیز تحت تأثیر قرار می‌گرفتند (همان، ص32-33). شیخ مفید موسی بن جعفر علیه‌السلام را عابدترین مردم زمان خود دانسته و گزارش کرده است که آن حضرت چنان از ترس خدا گریه می‌کرد که محاسنش از اشک خیس می‌شد. او دعای «عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِكَ فَلْيَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِكَ» را تکرار می‌کرد و دعای «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الرَّاحَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ الْعَفْوَ عِنْدَ الْحِسَابِ» را در سجده می‌خواند (مفید، الارشاد، ج۲، ص231-232). حتی هنگامی که به دستور هارون به زندان منتقل شد، خدا را سپاس می‌گفت که فرصتی برای عبادت یافته است: «خدایا همواره از تو فراغتی برای عبادتت طلب می‌کردم و تو آن را برایم فراهم کردی؛ پس تو را سپاس می‌گویم» (همان، ص240).
نقش انگشتری امام کاظم علیه‌السلام «حَسْبِيَ اللَّهُ حَافِظِي» (طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۹۱) و ِ «الْمُلْكُ لِلَّهِ وَحْدَهُ» (مجلسی، بحارالانوار، ج۴۸، ص۱۱) بوده است.
سیره اخلاقی
در منابع شیعه و سنی، گزارش‌های مختلفی درباره بردباری (ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۶۴) و سخاوت امام کاظم علیه‌السلام وجود دارد (بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۰-۳۳). شیخ مفید او را بخشنده‌ترین مردم زمان خودش دانسته که شب‌ها برای فقیران مدینه آذوقه می‌برد (مفید، الارشاد، ج۲، ص231-232). ابن عنبه درباره سخاوت موسی بن جعفر علیه‌السلام گفته است: او شب‌ها از خانه بیرون می‌رفت و کیسه‌هایی از درهم همراه داشت و به هر کس می‌رسید یا به کسانی که به احسان او چشم داشتند، می‌بخشید تا بدانجا که کیسه‌های پول او ضرب‌المثل شده بود (ابن عنبه، عمده الطالب، ص۱۷۷). همچنین گفته شده موسی بن جعفر علیه‌السلام به کسانی که به او آزار می‌رساندند نیز بخشش می‌کرد و وقتی به او خبر می‌دادند فردی در صدد اذیت او بوده، برایش هدیه می‌فرستاد (بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹). همچنین شیخ مفید امام کاظم علیه‌السلام را کوشاترین فرد در صله رحم با خانواده و دیگر بستگان دانسته است (مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۲).
